Sunday, April 17, 2016

Juegos tradicionales de la Llajta La Rayuela y El Sapo

La Rayuela: Qhuchapampapiqa, sapa aqha wasipi, uqyarispa kumpaswan, pujllarina “rayuelata”, jamp’atutawan (sapo), chaypaq tiyan “katuris”. Chaymanta qhillqaykurisun.

Llajtanchispiqa, ñawpaqtaqa pujllakujkarqa “rayuela” nisqata, adobepi, uj jusk’ituyiq, chaypitaq tiyan rayitan. Khipantaqa rikhurimun cajón jina, jallp’awan juntachisqa, chaymanta, kunan pujllakun last’asqa titimanta (plomo). Astawan pujllanku kharis, waq akha wasispiri warmispis pujllallankutaq.

Nisunman, jamuncha Españamanta. Llajtanchis ukhupitaq allinchanku (mejorado), kusi kusilla pujllarikunapaq.

“Rayuela” sutiqa juch’uychachi (diminutivo) reqhenamanta (raya). “Pujllana wiqch’uspa pachaq patmata (centavos), last’ankatawan (tejos), jusk’uman yaykuchina, pichus astawan k’askaririn rayanman nisunman, chay atipan”.

Pujllanku iskay runas, chayqa “soleada” sutiyuq, chaymanta iskaymanta iskay, tawa runas tinkuririnku. Qallarinapajqa saminchana (sortea) pitaq qallarinqa, “inti, katarichu”.

Sapa pujlladurpata tiyapun iskay last’ankatas (tejos).

Chuqananpaqtaq, suqta thaski (6 pasos) karunchanan tiyan rayuelamanta, chaymanta yupakun tukuy sayachisqanta cajón patapi, khipanta pujllan ujninñataq, tukuchina kama. Pujllakun chunka iskayniyuq (12) kama, waq kunataq pujllallanku chunka suqta (16) kama.

Pichus t’uquman yaykuchin chayqa, chay chanijqhellqa (vale) tawa t’upsis (puntos). Tuquman iskaynin yaykun chayri chay sutichanku “tuti”, chayqa atipaq sapallanmanta (automáticamente). Qallarikuntaq watiqmanta.

Chay last’ankatas (tejos) ninchis chayri, sayan reqhena patapi, chay chanijqhellqa (vale) iskay t’upsis (dos puntos), qichuntaq iskayta t’ uqulamanta. Cajun ukhullapi chayqa, chay chanijqhellqa (vale) uj t’upsi (un punto). Tukuy chayta yupakun, pichus ñawpayparin chayqa, chay atipaq (ganador).

El Sapo: “Jamp’atu”(sapo) pujllanaqa akha ujyarinapaq, kusirikunapaq, rimarinapaq (hablar) machu runas suman kamayuq (expertos) kanku. Españamanta chamun, chaypitaq sutichasqa k’ayla. Ñawpa apaña, tawa chakipi sayarisqa, patanpitaq muyu jusk’us, chawpinpitaq uj jamp’atu, chanpimanta, simin kicharisqa, chaymantaq pujlladurqa yaykuchinan kasan, suqta yaqa tupunamanta.

Pujllakun chunka iskayniyuq last’ankawan (tejos), yaykuntaq chay jusk’usman, sapa jusk’utaq chanijqellqa (vale) chunkamanta, waranqa kama.

Pichus iskaykutita yaykuchin jamp’atuq siminman, chay atipan, chay sutichasqa “tuti”. Pujllaypiqa yupakun, sayay kunku, ninkutaq: ¿phisqa chunka waranqa kamachu, pachaq waranqa kamachu?. Pichus ñawpaq chayan chayqa, chay atipan.



(*) El autor es historiador y tradicionalista.